5 lessen van Verliesjuf Sonja over rouw bij kinderen: 'Verdriet is geen probleem dat opgelost moet worden'

Verliesjuf

Sonja Lassche staat niet alleen voor de klas op de basisschool, ze is ook 'verliesjuf'. Ze werkt namelijk als rouw- en verliesbegeleider met gezinnen en scholen. Die keuze heeft ze niet gemaakt omdat ze zomaar geïnteresseerd was in het onderwerp rouw. "Toen ik acht jaar was, verongelukte mijn broer," vertelt Sonja. "Ons gezin werd geconfronteerd met rouw en verdriet, en tegelijk moest er ook 'gewoon' geleefd worden. Als kind 'parkeerde' ik lange tijd mijn verdriet. Ook in mijn werk op school maakte ik een aantal ingrijpende sterfgevallen mee. En ik realiseerde me hoe juist school een veilige plek kan zijn voor kinderen waarbij thuis hun wereld op de kop staat."

Nu gebruikt Sonja deze ervaringen om anderen te helpen. "Kinderen hebben een nabije volwassene nodig. Ik wil graag die steun-volwassene zijn voor een kind als zijn of haar ouders het even niet kunnen, of naast een ouder staan als die zelf steun nodig heeft."

5 lessen van Sonja over rouw bij kinderen

1. Een kind kan niet altijd gelukkig zijn. Leer je kind ook omgaan met teleurstellingen en tegenslagen en geef ruimte aan verdriet;
2. Een kind vraagt met zijn gedrag vaak aandacht voor iets dat niet 'in orde is'. Kijk dus verder dan wat je direct ziet;
3. Kinderen rouwen net als volwassenen, maar houd rekening met de ontwikkelingsfase waarin ze zitten. Soms betekent dat dat ze jaren later pas iets kunnen begrijpen en dan alsnog verdriet voelen;
4. Leer kinderen het leven. Dat betekent dat er ook op school aandacht mag zijn voor afscheid nemen en de dood;
5. Rouw is geen ziekte. Het is een normale reactie op verlies.

Systemisch begeleiden

"Ik zoom graag uit van de situatie van het kind," legt Sonja uit. "Patronen en dynamieken in het gezin zeggen veel over wat er precies speelt. Als een ouder een kind aanmeldt voor rouwbegeleiding met de reden 'het is vaak verdrietig,' dan kijken we samen in een intakegesprek wat er nu werkelijk speelt. Is het vreemd dat een kind blijft piekeren, of is het eigenlijk de volwassene die dat niet goed kan verdragen?"

Sonja geeft een voorbeeld uit haar praktijk. "Een ouderpaar kwam bij me, omdat hun dochtertje bleef piekeren. Opa - de vader van haar moeder - was ongeneeslijk ziek.  Moeder was een sterke vrouw, die haar eigen verdriet goed kon parkeren waardoor ze als moeder prima functioneerde. Opa was altijd een 'grapjes-opa' geweest en dat bleef hij ook nu. Met behulp van poppetjes liet ik ze de situatie uitbeelden. Al snel bleek toen dat dit meisje met haar gedrag eigenlijk aandacht voor iets anders vroeg. Namelijk: mama, opa, hoe gaat het met jullie?

Want juist kinderen hebben 'voelsprieten' die aanvoelen of ‘beeld en geluid’ bij volwassenen wel kloppen. Die merken op dat opa wel lacht, maar dat zijn ogen niet meedoen, bijvoorbeeld. Het meisje had behoefte aan een moeder en opa  die ook hun eigen verdriet aan durfden te kijken."

Waarom rouwtherapie ook averechts kan werken

Sturen we kinderen die te maken hebben met een ingrijpend verlies te snel naar therapie? Sonja reageert bevestigend. "We denken te snel dat je met therapie verdriet kan wegnemen. Wij volwassenen willen alles snel oplossen. Maar je kan in het leven niet altijd gelukkig zijn en je kind dus ook niet. Er zijn nou eenmaal veel situaties waar we geen controle over hebben."

Dat maakt het allemaal niet minder lastig. "Het is ook een moeilijke situatie: je bent zelf verdrietig en je ziet je kind ook nog iemand missen. Maar stuur je een kind te vroeg naar therapie, dan kan het ook het idee krijgen dat er iets mis is met hem of haar, waar wat aan gedaan moet worden." Met het gevoel van falen als gevolg. Daarom werkt Sonja als rouwbegeleider meer met de volwassenen rondom het kind, en minder met het kind zelf.

Daar ligt wat haar betreft ook de sleutel: we moeten meer naar het systeem kijken waarin het kind zich bevindt. "We zijn nogal gericht op het kind. Wie uitzoomt, ziet meer. Vaak is het gedrag van het kind niet het echte probleem, maar de behoefte die eronder zit. Kinderen vragen met hun gedrag aandacht voor iets dat voor hen 'niet werkt'. Wanneer we daar als ouder en leerkracht naar willen kijken, ontstaat er ruimte bij het kind. Zo zie je soms een kind met druk gedrag alleen al hierdoor tot rust komen."

Waarom kinderen verdriet parkeren

Het verdriet van je kind er laten zijn en daar als volwassene bij blijven, is op dat moment het belangrijkst. Toch gebeurt het volgens Sonja nog vaak dat volwassenen die gevoelens uit de weg gaan. "Bij rouw en verlies hebben we al snel de associatie met pijn en verdriet: dat willen we liever niet. Toch hoort het bij het leven. Als je kleine momenten van verlies aangrijpt om over te praten, leer je kinderen ook tools om groter verdriet aan te kunnen." is Sonja’s advies. "Wanneer je als volwassene niet kan aanzien dat je kind verdrietig is, dan krijgt het kind een signaal dat het het alleen moet dragen."

"Jonge kinderen zijn compleet afhankelijk van hun ouders. Dat is de reden waarom een kind zich hecht aan een ouder. Voor een kind is het dan ook van levensbelang dat het goed gaat met papa of mama. Wanneer ouders door een verliessituatie zó in hun eigen verdriet zitten dat ze weinig ruimte hebben voor de gevoelens van hun kind, reageren kinderen daar instinctief op. Ze gaan zich bijvoorbeeld aanpassen door hun eigen verdriet te parkeren. Dat doen ze uit loyaliteit naar hun ouders.

Wanneer dan vijf of tien jaar later ineens het verdriet naar boven komt, wordt er raar van opgekeken: komen ze er nu nog mee? Dat is toch al heel lang geleden? Maar weggestopt verdriet komt altijd weer naar boven. Meestal als bij de ouders de rust is wedergekeerd, komt het geparkeerde verdriet van kinderen alsnog tevoorschijn."

Het kan dus lijken alsof het goed gaat met kinderen die een verliessituatie hebben meegemaakt. Volgens Sonja hoeft dat niet direct een probleem te zijn. "Dat verdriet parkeren is een instinctief mechanisme, en dat is prima. We hebben nu meer kennis over hoe dat werkt bij kinderen. Zo zie je ook vaak dat kinderen bij een verlies op bijvoorbeeld de kleuterleeftijd het ogenschijnlijk goed opnemen. Een kleuter kan nog niet ten volle de 'onomkeerbaarheid' van de dood beseffen. Als ze iets ouder worden en het dringt tot ze door dat sterven 'voor altijd' is, kunnen ze alsnog heel verdrietig zijn. Alleen al de kennis hierover als ouder of leerkracht maakt dat het je niet verrast. Dan weet je dat het normaal gedrag is van een kind," benadrukt Sonja.

Verlies wegvegen

Prentenboekjes over de dood, speltherapie, beeldende therapie, workshops; er is veel beschikbaar om kinderen te ondersteunen bij hun rouwverwerking. Uiteindelijk staat of valt de effectiviteit van rouwbegeleiding altijd met hoe de volwassenen, die betrokken zijn bij het kind, omgaan met de dood, stelt Sonja. Hoe volwassenen zelf met verlies omgaan, werkt direct door in hoe zij kinderen daarin ondersteunen.

"Ooit had ik een gesprek met een leerkracht, van wie haar duo-collega was overleden. Ze maakte het schooljaar af met een andere collega. Ze vroeg me hoe ze het schooljaar zo konden afronden met de kinderen, zodat ze na de zomer met een schone lei weer aan het nieuwe schooljaar konden gaan beginnen. En ik dacht: schone lei? Wat mag er dan niet zijn? Toen we doorpraatten bleek dat ze zelf een pittige periode na een burn-out achter zich had liggen. Ze wilde nu vooral weer lekker aan het werk. Ze vond het lastig om geconfronteerd te worden met moeilijke gevoelens, maar realiseerde zich niet dat kinderen dit haarfijn aanvoelen. En dat zij op hun beurt dan dus ook hun verdriet voor zichzelf houden," vertelt Sonja.

Rouw is een gezonde reactie op verlies. Het is dus heel normaal als je rouwt. "Het is geen ziektebeeld, dus we moeten het ook niet zo behandelen," vindt Sonja. "We zouden het wat mij betreft meer mogen normaliseren in plaats van het weg te drukken."

Rouw in het onderwijs

Die normalisering mag wat Sonja betreft ook een plaats krijgen in het onderwijs: "Gelukkig hebben veel scholen wel een rouwprotocol. Daar ligt het probleem ook niet. Maar is er ook echt een bedding in je school voor rouw en verdriet?" Sonja pleit ervoor dat er op scholen jaarlijks een dag mag komen die in het teken staat van verlies. "Laat kinderen een foto of voorwerp meenemen van iets of iemand die ze missen. Richt er een mooie tafel voor in en geef kinderen zo letterlijk ruimte voor hun verliezen. Leerkrachten zijn geen therapeuten, maar mag school ook de plek zijn voor vorming? Denken, voelen, willen, het zijn wezenlijke onderdelen van ons mens-zijn. Alleen kennis overdragen is niet moeilijk. Maar dan richten we ons vooral op het hoofd, terwijl we kinderen willen helpen opgroeien tot mensen die met hoofd, hart en handen hun plek in het leven kunnen innemen."

• Richard ontwikkelt rouwspeelgoed: ‘Zo leren kinderen spelenderwijs omgaan met dood en verlies’

  Richard ontwikkelt rouwspeelgoed: ‘Zo leren kinderen spelenderwijs omgaan met dood en verlies’

• Praten over de dood met kinderen: dit begrijpt een tiener/puber

  Praten over de dood met kinderen: dit begrijpt een tiener/puber

• Praten over de dood met kinderen: dit begrijpt een schoolkind (vanaf 9 jaar)

  Praten over de dood met kinderen: dit begrijpt een schoolkind (vanaf 9 jaar)

• Praten over de dood met kinderen: dit begrijpt een schoolkind (vanaf 6 jaar)

  Praten over de dood met kinderen: dit begrijpt een schoolkind (vanaf 6 jaar)

• Praten over de dood met kinderen: dit begrijpt een peuter

  Praten over de dood met kinderen: dit begrijpt een peuter

• Praten over de dood met kinderen: dit begrijpt een kleuter

  Praten over de dood met kinderen: dit begrijpt een kleuter

• Praten over de dood met kinderen: dit begrijpt een baby/dreumes

  Praten over de dood met kinderen: dit begrijpt een baby/dreumes