Nieuwe TV-serie ‘Gewijde Grond’: over begraafplaatsen in Europa

Kefah Allush zoekt naar de ziel van Europa

Van hot naar her vliegen? Kefah Allush kan erover meepraten. Terwijl hij al volop bezig was met opnames voor ‘Van Ninevé naar Nazareth’, kreeg hij de vraag of hij ook de vijfdelige documentaireserie ‘Gewijde Grond’ wilde presenteren: een reis langs bijzondere begraafplaatsen in Europa. “Mijn eerste reactie? Joepie! Maar ook: hóé ga ik dit in vredesnaam plannen?’”

‘Begraafplaatsen zijn net geschiedenisboeken’

“Het is een heel boeiende invalshoek om via begraafplaatsen een verhaal te vertellen,” zegt Kefah (net terug uit Sarajevo) een dag voordat hij naar Lissabon vliegt. “Begraafplaatsen zijn net geschiedenisboeken, waarin je leest over helden, schurken en gewone mensen in tijden van oorlog, revolutie en machtsgrepen. Je ontdekt hoe er door de eeuwen heen geleefd en gestorven is én hoe godsdienst en moraal daarmee vervlochten zijn. Fascinerend!”

Zonovergoten eiland

De serie start op Sicilië. Deze toeristische magneet is vooral beroemd om z’n prachtige steden en landschappen, en natuurlijk de maffia. Maar tegenwoordig is het zonovergoten eiland ook volop in het nieuws vanwege vluchtelingen, die in wrakke bootjes de Middellandse Zee proberen over te steken. “Hier bezoeken we de begraafplaats van Pozzallo,” vertelt Kefah. “Op dit zuidelijkste puntje van Europa spoelen dagelijks doden aan: verdronken migranten. De manier waarop de Italianen hiermee omgaan, is indrukwekkend en zegt iets over de Italiaanse ziel.”

In Italië, legt hij uit, is la famiglia allesbepalend. Van de wieg tot het graf hoor je als familieleden bij elkaar – ook in de dood. “Per sempre, voor eeuwig, zeggen ze steeds. De Italianen snappen dat ‘bij je geliefden zijn’ onmogelijk is voor mensen die, verdwaald op het water, dood aanspoelen op vreemde kusten. In Pozzallo zorgen ze ervoor dat zij toch een thuis vinden. Op deze vanouds katholieke, Italiaanse begraafplaats zie je nu steeds meer Afrikaanse en islamitische namen verschijnen. ‘Dat is wat Jezus van ons vraagt: omzien naar elkaar,’ zeiden velen daar tegen me. De burgemeester legt geregeld een bloemetje bij graven van mensen die niemand op het eiland hebben: prachtig en ontroerend.”

Vluchtende Joden

Beth Chaim (‘Huis van het Leven’) in Ouderkerk aan de Amstel is de oudste nog in gebruik zijnde Joodse begraafplaats van de hele westerse wereld. Dit stuk gewijde grond, midden in de oprukkende Randstad, staat centraal in aflevering twee. “Beth Chaim vertelt het verhaal van de Joden uit Portugal en Spanje die daar gevaar liepen in de vijftiende, zestiende en zeventiende eeuw,” vervolgt Kefah. “Deze vluchtende, Sefardische Joden waren hier – ook in het tolerante Amsterdam – welkom. Daarbij speelde mee dat zij uitstekende handelscontacten hadden en dus geld in het laatje brachten.”

Dit ‘welkom’ aan Joodse vluchtelingen was in werkelijkheid wel wat graden minder warm dan het klinkt. “Joods-zijn? Prima. Een eigen godshuis bouwen? Nou, vooruit. Maar een eigen begraafplaats? Dat mocht alleen buiten de Amsterdamse stadsgrenzen. In 1614 heeft de Joodse gemeenschap een stuk grond in Ouderkerk aangekocht, waar zij sindsdien haar doden begraaft.

Tragiek en drama

In aflevering drie bezoekt Kefah een gigantische begraafplaats: Glasnevin, in Dublin (Ierland). Daar liggen zo’n anderhalf miljoen mensen begraven. “Voor het eerst in de Ierse geschiedenis werden hier katholieken, protestanten en alle anderen – gelovigen en ongelovigen – volgens hun eigen gebruiken en rituelen begraven,” vertelt hij. “Een unicum. Glasnevin vertelt het dramatische verhaal van de grote, buitengewoon bloedige strijd van de Ieren die zich aan het juk van de Britse, protestantse minderheid ontworstelden.”

Katholieken, legt hij uit, werden in Ierland vanouds flink gediscrimineerd, tot op het kerkhof toe (zij mochten daar bijvoorbeeld niet hun eigen rituelen uitvoeren). “Eén persoon was die situatie zó zat dat hij, met de wet in zijn hand, alles op alles heeft gezet om een kerkhof te starten waar iedereen welkom was: zo ontstond Glasnevin. Als je eroverheen loopt, struikel je bijna letterlijk over de tragiek en het drama van toen.”

Vijftienhonderd kinderen

Strijd tekent ook de voorlaatste halte op Kefahs cultuurhistorische reis door Europa: Sarajevo. De plek waar de Bosnisch-Servische nationalist Gavrilo Princip het startsein gaf voor de Eerste Wereldoorlog, toen hij de troonopvolger van Oostenrijk-Hongarije (Frans Ferdinand) doodschoot. En nog maar 25 jaar geleden werd dit ‘Jeruzalem van Europa’ aan flarden geschoten in de Bosnische oorlog.

“Hier bezoeken we drie aangrenzende begraafplaatsen. Die vertellen – onder andere – het verhaal van hoe het nationalisme dit land en deze stad heeft verscheurd. Heel Sarajevo is een lieu de mémoire, een plaats van herinnering. Je kunt er niet doorheen lopen zonder daar voortdurend sporen van terug te zien: van kogelgaten in muren tot een indrukwekkend monument voor de ruim vijftienhonderd kinderen die om het leven zijn gekomen. Deze aflevering laat zien waar nationalisme en onverdraagzaamheid – daar kunnen we nu ook in Nederland over meepraten – uiteindelijk toe kunnen leiden.

Iets nieuws

Alleen over eindhalte Lissabon kan Kefah nog niet uit ervaring vertellen: op het moment van dit interview ligt die trip nog voor de boeg. Maar ook dat belooft een bijzondere aflevering te worden. “Lissabon werd in de achttiende eeuw getroffen door een aardbeving en een tsunami, die een duizelingwekkend aantal doden eisten. Hoe kon God dit toelaten? De geschiedenis van de grote begraafplaats die ik in Lissabon bezoek, hangt samen met die vraag. Bovendien zie je in deze wereldstad iets nieuws ontstaan, wat later zou uitwaaieren over heel Europa: de doden werden steeds verder buiten de stad begraven.”

Op de vraag waarom niemand Gewijde Grond mag missen, reageert Kefah: “Als je iets wilt weten over jezelf, over je eigen cultuur en die van de landen om je heen, kortom als je iets wilt weten over waarom we Europeanen zijn en wat Europeanen zijn, dan moet je weten hoe wij met onze doden omgaan.”

De eerste aflevering van deze serie is te zien op zondagavond 18 juni, 22.38 uur, NPO 2.

Bron: EO Visie / Tekst: Gert-Jan Schaap