‘Ja, mijn moeder is oud geworden, maar mijn rouw is evengoed intens’

“Vind jij ook dat mama is veranderd?”

Op een dag in februari 2022 spreken Heleen van der Pijl (nu 48) en haar zus Martine hun zorgen uit. Ja, ze hebben het allebei gezien: hun moeder is minder geïnteresseerd dan ze gewend zijn, minder betrokken ook. En als ze fietst, hijgt ze een beetje.

Ze delen hun observaties met hun moeder en maken een afspraak bij de huisarts. Die constateert bloedarmoede en verwijst haar door. In juni volgt de diagnose, of zoals Heleens moeder het zelf noemt: het vonnis. Dikkedarmkanker, ongeneeslijk. Ze begint nog aan een chemokuur. “Maar dat vonden we eigenlijk helemaal niet bij haar passen.”

Het is dan ook geen verrassing wanneer haar moeder in een pauze besluit te stoppen met de kuur. “Daar vroeg ze ons toestemming voor”, vertelt Heleen. “Ze zei: Ik word er een patiënt van. Maar ik wil helemaal niet binnen zitten, omdat ik misselijk ben van de chemo.”

Elke dag een wandeling

De moeder van Heleen is nog een laatste jaar gegund, een jaar waarin ze bewust afscheid neemt. Ze geeft bijvoorbeeld vriendinnen de brieven terug, die ze in de loop van haar leven van hen heeft ontvangen en die ze altijd heeft bewaard.

• Blog Rebekka | ‘Ik heb er alles voor over om weer naast mijn moeder te zitten’

  Blog Rebekka | ‘Ik heb er alles voor over om weer naast mijn moeder te zitten’

In dat jaar maken Heleen en haar moeder elke dag samen een wandeling. Haar moeder is graag in de natuur. “Wij zijn geen kerkgangers, maar natuurgangers.” Toen Heleen nog een kind was, ging het gezin Van der Pijl ook altijd de hort op: het bos in, bramen en paddenstoelen plukken.

Maar de wandelingen in dit laatste jaar van Heleens moeder hebben een ander karakter.

“Ik wilde heel graag dat zij met iemand kon praten. eEn ik wilde zelf ook praten, haar een beetje troosten. Ik liet haar vertellen over wat zij had meegemaakt. Over de vriendinnen die ze had gesproken. Over de dingen die ze nog wilde doen. Zij vertelde wat ze hoopte te hebben nagelaten; ik vertelde haar wat zij míj had nagelaten. Ze vond het moeilijk te zien welke effect alles had op papa, en dat kon ze bij mij kwijt.”

Ook praktische onderwerpen kwamen tijdens het wandelen aan bod. “We spraken over de uitvaart. Ik zocht samen met haar gedichten en muziek uit. Ik dacht: ik kan wel wachten tot sint-juttemis, maar die tijd hebben we misschien helemaal niet.”

Dat Heleen zelf psycholoog en systeemtherapeut is in de ouderenzorg en psychiatrie,helpt daarbij. “Door mijn werk heb ik geleerd te bespreken wat zo moeilijk bespreekbaar is. Als iets onbesproken blijft, geef ik daar graag woorden aan. Dan vraag ik ernaar.”

Logica en rede

Heleen heeft twee oudere zussen. Samen met haar ouders en haar middelste zus Martine woont ze in Zwolle; haar oudste zus woont wat verder weg, in de Randstad. ‘Mijn moeder en ik hadden een heel hechte band, we leken op elkaar. Belangrijke waarden in ons gezin waren logica en rede. Terwijl het voor mijn moeder en mij veel meer om relaties en emoties ging.’

Met haar vader is de band complex. “Ik denk dat ik voor hem te expressief en te aanwezig was, en dat hoorde niet zo, zeker niet voor meisjes. Ik heb naar zijn liefde gezocht, maar hoe meer ik hem zocht, des te meer hij zich afsloot.”

Haar moeder vulde dat gemis deels op. “Wij hadden een alliantie. Zij maakte dingen draaglijk die ik niet altijd even makkelijk vond. We hebben elkaar intens gesteund en van elkaar gehouden, maar ook vanuit een gemis. Toen zij ziek werd, was ik bang dat ik alleen zou komen te staan. Ik vond het vreselijk moeilijk haar te verliezen. Mama en ik hadden elkaar gewoon heel hard nodig.”

Uit het lood geslagen

De wandelingen worden ommetjes in de wijk, en de ommetjes worden steeds korter. Tot Heleens moeder wordt opgenomen in een hospice, waar ze haar tachtigste verjaardag nog beleeft. “We hebben meerdere malen te horen gekregen dat mijn moeder binnenkort zou overlijden. Dat was heel verwarrend voor ons, want het gebeurde niet. Het was als een marathon, waarbij de finish telkens uit het zicht verdween.”

Op 14 juli 2023 overlijdt Janneke van der Pijl-van Reeuwijk.

“Tachtig klinkt oud”, zegt Heleen. “Maar ze was nooit eerder ziek geweest. Voor mij voelt het alsof ze jong is overleden. Als je bejaarde ouders overlijden, mag dat misschien normaal zijn, gezien hun leeftijd, maar het is net zo goed ingrijpend. Leeftijd valt weg. Het is je váder, het is je móéder. Het verlies overheerst. Natuurlijk, ik ben dankbaar dat ik mijn moeder zolang bij me heb gehad. En ik zag wel aankomen dat het voor mij heel zwaar zou worden, maar niet dat ik zó uit het lood geslagen zou zijn, en dat ik me zó alleen zou voelen. Ik was zó intens verdrietig.”

Allebei een stapje

Heleen vergelijkt een gezin met mensen op een vlot. Als iemand van het vlot af valt, moeten de anderen zich verplaatsen om een nieuwe balans te vinden. “Ik vroeg me na mijn moeders overlijden af: hoe verhoud ik me nu tot mijn vader en mijn zussen? Mag ik zijn wie ik ben, of moet ik me aanpassen? Wie houdt er nog van mij? En ik realiseerde me: er is gebeurd waar ik bang voor was. Wat ik van mijn moeder kreeg, krijg ik van niemand anders. Maar wat heel mooi is, is dat Martine en ik hechter werden. Wij hebben allebei een stapje gezet, door de zorg die we eerst voor onze mama en later voor onze papa deelden. Martine en ik waren elkaar tot steun in ons gemis. Er is iets van onze moeder dat ons bindt en wat heel liefdevol voelt.”

Ook tot haar vader komt Heleen nader, op een manier die ze zelf van tevoren nooit had kunnen bedenken. Ze heeft gedichten geschreven over het laatste jaar van haar moeder en de tijd na het afscheid. Ze vraagt haar vader of ze zijn aquarellen van bloemen en planten erbij mag plaatsen. Zo maken ze samen een dichtbundel, ter ere van haar moeder en zijn vrouw.

• Mijn vader of moeder is overleden, hoe ga ik daarmee om?

  Mijn vader of moeder is overleden, hoe ga ik daarmee om?

Het valt Heleen tegen hoe snel het medeleven vanuit de omgeving verstomt. “Er waren veel mensen op de uitvaart, en iedereen was zó lief. Maar daarna was het klaar. Mensen vroegen: hoe oud is ze geworden? En: wat had ze? En dat is het dan. Zelf heb ik in het verleden ook niet voldoende beseft dat je op die manier de plank misslaat. Ik wist wel dat het zo zou gaan, maar toch schrok ik ervan. Zelf ben ik nog lang niet uitgepraat over mijn moeder. Ik mis mama nog elke dag. We zwijgen er allemaal over, maar we dragen onze verliezen allemaal bij ons, eerst als een juk, en later misschien als een sieraad. Als we wat meer zouden delen, zouden we onze rouw misschien wat makkelijker kunnen dragen.”

Elke wind waait jou naar mij

Heleen van der Pijl bundelde de gedichten die ze schreef over het verliezen van haar moeder in Elke wind waait jou naar mij, met illustraties van haar vader.

Tekst geschreven door Helga van Kooten