Rouw tijdens de coronacrisis: kun je rouwen zonder afscheid?

Ziek

Maria en Antonio zijn al 39 jaar bij elkaar en wonen in het zonnige Como, Italië. De coronacrisis slaat hard om zich heen, maar tot nu toe houden ze zich kranig staande. De buurman vraagt Antonio of hij boodschappen voor hem wil doen, omdat hij zelf ziek is.

Een aantal dagen nadat Antonio de koelkast van de buurman gevuld heeft, wordt Antonio ziek. Hij krijgt hoge koorts en wordt vreselijk benauwd. Maria volgt een aantal dagen later. Antonio verslechtert snel en wordt met de ambulance opgehaald om naar het ziekenhuis te worden gebracht.

Maria houdt zijn hand vast totdat de ambulance wegrijdt. Ze mag niet mee, want ook zij is besmet, maar nog niet slecht genoeg om opgenomen te worden.

‘Alle rituelen die we normaal hebben om met de dood om te gaan, vallen in deze situatie weg.’

Dan begint het lange wachten. Maria zit ziek thuis in isolatie, zonder dat ze iets van het ziekenhuis hoort. Ze voelt zich vreselijk wanhopig en alleen. Ze weet niet hoe Antonio er aan toe is en wie ze ook belt, niemand kan haar iets vertellen. Haar familie en vrienden proberen haar via de telefoon te ondersteunen, maar de onzekerheid en zorgen kunnen ook zij niet wegnemen.

Dan krijgt ze het verschrikkelijke telefoontje: Antonio is overleden en op dit moment op weg naar het zuiden van het land om daar gecremeerd te worden. Maria mag daar niet bij zijn, omdat ze nog steeds besmettelijk is en niet mag reizen.

Het lijkt ver weg, maar het is dichtbij

Het lijkt een verhaal uit een horrorfilm, maar het kwam in het voorjaar van 2020 in allerlei vormen in het nieuws. Het speelt zich af in Noord Italië, Spanje, Frankrijk, China of Amerika. De coronacrisis kent geen landsgrenzen en treft iedereen. Ook hier in Nederland zullen sommigen van ons in een dergelijke situatie belanden.

Alle rituelen die we normaal hebben om met de dood om te gaan, vallen in deze ongekende crisissituatie weg. De maatregelen die mensen de kans op het nemen van afscheid ontnemen, zijn niet zonder dringende reden genomen, maar de consequenties van rouw zonder afscheid kunnen groot zijn.

Rouwtaken

Deze blog heeft tot doel om uit te leggen wat het effect kan zijn van rouw zonder afscheid. Daarnaast worden een aantal tips beschreven die misschien kunnen helpen om, gegeven de sociale isolatie waarin we ons als maatschappij bevinden, toch iets te kunnen doen wanneer het gaat om afscheid nemen waar dat officieel niet mogelijk is.

In dit model van William Worden worden vier rouwtaken beschreven. Deze taken beschrijven het werk dat rouwenden moeten doen om na een verlies weer verder te kunnen met hun leven:

1.     De realiteit van het verlies onder ogen zien. Erkennen dat de overledene er niet meer is en niet meer terug zal komen.

2.     Het aanvaarden en doorleven van de emotionele pijn, die het gevolg is van het verlies.

3.     Je leven opnieuw inrichten na het verlies. De draad weer oppakken, hoe moeilijk dat ook kan zijn.

4.     Het verlies een plaats geven in je leven. Anders gezegd: het verlies verweven met je verdere leven.

Rouwtaken tijdens de coronacrisis

Wanneer je geen afscheid hebt kunnen nemen van iemand die dood is, kunnen rouwtaak één en twee (en daarmee ook de latere rouwtaken) in het gedrang komen. De eerste periode na een overlijden is vaak de week waarin we een begrafenis/crematie regelen, teksten uitzoeken die gesproken kunnen worden, muziek verzamelen die betekenisvol was voor de overledene of de achterblijvers en bij elkaar komen om iemand te gedenken.

Deze dingen bieden vooral bij rouwtaak 1 (de realiteit onder ogen zien) een belangrijke steun. Wanneer je actief bezig bent met een gezamenlijk afscheid, krijg je kans om, stukje bij beetje, het besef dat iemand echt dood is tot je door te laten dringen.

Wanneer dit afscheid je afgenomen wordt, kan het soms veel langer duren voordat deze zware waarheid echt tot de achterblijvers doordringt. Het is echter nodig dat deze eerste stap genomen wordt, voordat een rouwproces zijn natuurlijke gang kan nemen.

‘Het overlijden van je geliefde in zelf-isolatie moeten verwerken, wordt nog vele malen moeilijker dan tijdens een normaal rouwproces’

Voor rouwtaak 2 (het doorleven van de pijn) is het voor velen nodig zich gesteund te voelen door anderen. Het toelaten van deze heftige emoties maakt je kwetsbaar en kan doodeng zijn. In contact zijn met anderen die ook rouwen, maakt dat je je gevoelens durft te delen, waardoor het makkelijker wordt om deze gevoelens toe te laten.

Anderen kunnen je steunen door te praten, maar ook door dingen voor je te doen en je fysiek te laten voelen dat ze er voor je zijn. Wanneer je het overlijden van je geliefde in zelf-isolatie moet verwerken, wordt dit nog vele malen moeilijker dan tijdens een normaal rouwproces, omdat een aantal van de dingen die we kunnen doen (iemand omhelzen, een hand vasthouden, samen koken) ons ontnomen worden.

Wat kunnen we doen?

Hopelijk wordt de situatie waarin we geen afscheid kunnen nemen van onze doden ons in Nederland zo veel mogelijk bespaard. Maar door de sociale isolatie zullen we minder bij onze geliefden kunnen zijn dan we in tijden van rouw zouden willen. Hieronder staan drie tips die je zouden kunnen helpen om er voor iemand te zijn die een dierbare verloren heeft zonder afscheid te kunnen nemen.

1.     Bedenk een ritueel dat je kunt doen met achterblijvers die geen afscheid hebben kunnen nemen. Dit kan iets zijn dat iedereen vanuit zijn eigen huis doet, maar dat via telefoon, FaceTime of Skype met elkaar gedeeld wordt. Een ritueel hoeft niet groot te zijn. Een kaarsje aansteken is ook een ritueel. Het feit dat je het met elkaar op hetzelfde moment doet maakt het krachtig.

2.     Zorg voor iets tastbaars. Zorg dat degene die alleen rouwt iets heeft dat hij of zij kan zien en dat hem of haar eraan herinnert dat er mensen zijn die ze tot steun kunnen zijn. Verzamel verhalen over de overledene die je bundelt en toestuurt, laat een mooie foto inlijsten, of stuur elke dag een kaartje. Een tastbaar iets zal achterblijvers helpen om zich te herinneren dat ze niet alleen zijn. Hoe meer persoonlijke aandacht jij erin stopt, hoe waardevoller het zal zijn voor de ontvanger.

3.     Maak samen plannen voor een bijeenkomst op het moment dat we elkaar wel weer mogen vasthouden. Doordat je samen nadenkt over hoe deze bijeenkomst eruit zou zien en wie daarbij zouden kunnen zijn, zet je de rouwverwerking al in gang. Het is fijn om naar iets gezamenlijks uit te kunnen kijken. Het geeft iedereen een doel om naartoe te werken en dat is één van de dingen die mensen op de been houden.