Rouwen met AI: tóch nog dat gemiste gesprek met je overleden oma voeren

Risico's en vragen

“We weten niet wat de gevolgen zijn van in gesprek gaan met de chatbot van een overledene. Wat brengt het teweeg? Voor wie werkt het wel en voor wie niet? Op die vragen is er nog geen antwoord", zegt Lonneke Lenferink, senior onderzoeker bij het Fonds Slachtofferhulp. “Dus als je daar nu gebruik van maakt, loop je een risico.” Samen met collega’s onderzoekt ze of en hoe AI kan bijdragen in het rouwproces.

AI-expert en theoloog Jack Esselink ziet zeker nut in deze grief tech: “Maar wat zo’n ding niet kan, is letterlijk meevoelen. Daar zit het kantelpunt. En daar moet je ook de lijn trekken – een chatbot moet zich niet gaan gedragen als mens.”

Welke toepassingen zijn er al?

Er bestaan apps die rouw ondersteunen, maar ook apps waarmee je met een overledene in gesprek kunt gaan. Ze gebruiken data zoals e-mails of chats om de toon van de overledene na te bootsen. Andere toepassingen gaan verder met beeld en geluid, waardoor het heel makkelijk is om iemands stem en gezicht te 'klonen'.

Onomkeerbaarheid dood accepteren

Dat nabestaanden onafgedane zaken willen afmaken, is niet nieuw, zegt Lenferink. “Wanneer mensen vastlopen in hun rouw, vraagt de psycholoog soms om een brief te schrijven, terug te gaan naar een intense herinnering of een denkbeeldig gesprek te voeren. Mogelijk kunnen we deepfake inzetten om dat te versterken, bijvoorbeeld door de therapeut namens de overledene te laten spreken.”

Toch waarschuwt ze: “In de rouwbehandeling gaat het er juist om dat mensen de onomkeerbaarheid van de dood accepteren. Als je blijft chatten met de overledene, blijf je bezig met het verlies. Dat is de kern van de problematiek van mensen die vastlopen in hun rouwproces.”

Ook Esselink ziet het gevaar van vermijding: “Het gaat om existentiële keuzes. Welke plek mag de dood hebben? Kies je ervoor de pijn van het gemis niet te willen ervaren? Pijn en ongemak horen bij het leven. Die ervaring kan richting geven aan hoe iemand betekenis geeft aan het leven.”

Therapie versterken

Lenferink benadrukt dat AI-technieken bestaande therapieën kunnen versterken: “Het afronden moet dan centraal staan. En dat kan als het heel specifiek is: ‘Ik zit nog met vragen, ik wil nog iets uitspreken, ik heb geen afscheid kunnen nemen, zoals tijdens de pandemie.’ Dan kan het helpen dat gesprek met de overledene te voeren.”

'Grief tech is dag en nacht beschikbaar, het heeft geen vooroordeel, en bovendien zijn er geen wachtlijsten'

De lijn tussen wanneer het helpend en gezond kan zijn, of wanneer het zoeken naar de overledene te veel is en gaat beheersen, is dun, ziet Lenferink. “Mensen praten ook tegen een foto of hebben het gevoel dat iemand over hen waakt. In die zin kan het ook fijn zijn om het gevoel te hebben dat je de band behoudt.”

AI inzetten

Het is zeer waarschijnlijk dat de grief tech nog veel groter gaat worden, zegt Esselink. Daarom kunnen we beter goede afwegingen maken en de voordelen van AI voor ons laat werken. “Het is dag en nacht beschikbaar, het heeft geen vooroordeel, en bovendien zijn er geen wachtlijsten.” Hij pleit voor samenwerking tussen mens en machine: “Gebruik de voordelen, maar houd regie.”

Privacy en ethiek

Los van de ethische vraagstukken zitten er achter veel van deze toepassingen bedrijven met commerciële doeleinden. Hoewel de Europese Unie volop werkt aan wetten en regels rondom data, technologie en digitale veiligheid, is het veilige gebruik van kunstmatige intelligentie nog niet optimaal geregeld.

Veel rouw-bots en grief-apps worden aangeboden door commerciële partijen. “Zo’n bedrijf heeft geen geheimhoudingsverklaring zoals een arts heeft,” waarschuwt Esselink. “Wat gebeurt er als jouw informatie en beelden bij een bedrijf met commerciële belangen terechtkomen?”

'De dood wordt dan misschien wel gewoon een bug die je kunt oplossen'

Hij adviseert goed te onderzoeken wie er achter zo’n app zit. “Is het iemand die handelt vanuit compassie, of wil iemand vooral veel geld verdienen? En wat gebeurt er met je data als het bedrijf failliet gaat?”

Momenteel is er ook nog niks wettelijk vastgelegd over de privacy van de overledene. Die vervalt na overlijden, dus het zijn de nabestaanden die bepalen of iemand digitaal voortleeft.

Toekomst van rouw

Volgens Esselink is het onvermijdelijk dat technologie een grotere rol gaat spelen in rouwverwerking. “Voor de huidige generatie is AI heel normaal. Jongeren zijn veel meer fluïde over offline en online, voor hen is dat één wereld. Daardoor zal de manier waarop ze met rouw omgaan mogelijk ook veranderen. Dat mensen na hun dood virtueel doorleven, dat ze nog met de overleden persoon kunnen communiceren, gaan ze misschien wel normaal vinden. De dood wordt dan misschien wel gewoon een bug die je kunt oplossen.”

Lenferink: “Dit is nog maar het begin. Misschien gaan we op een heel nieuwe manier naar rouw kijken en nemen we een virtuele dierbare met ons mee. De techniek daarvoor, die is er al.”