Nowhere Man: ‘Toen hij wegviel, was het alsof ik een deel van de wer­ke­lijk­heid niet meer zag’

25 jaar geleden zijn jullie met z’n drieën op roadtrip gegaan. Wat was het idee daarachter?

Jan Willem: “Rob was 25 jaar ouder en studeerde net als ik Theologie. Ik was 21 en vond hem direct heel intelligent, belezen met scherpe humor. Hij was enorm complimenteus. Hij liet me gloeien door zijn woorden. Maar hij was ook een gehavende man (Rob had in het verleden een psychose gehad en was opgenomen geweest in GGZ-instellingen).

Jaap en ik waren al vrienden en toen hij Rob ontmoette was ook hij gelijk onder de indruk van hem. We voerden samen fantastische gesprekken over God. We spraken over alles waar je bevlogen over kunt zijn: liefde, leven, de zin van het bestaan. Ik dacht: weet je wat? We gaan tien dagen samen op reis. Dan moet de schoonheid van wat we samen meemaken wel vastgelegd worden op film.”

Jaap: “Er zat veel elektriciteit tussen ons – alsof het onweerde, met bliksemschichten die heen en weer sprongen. Rob had zóveel gelezen, gezien, en hij sprak allerlei talen. Hij was gelovig, maar dronk en rookte ook ontzettend veel. Zijn manier van leven was voor ons, met onze bravere gereformeerde achtergrond, een openbaring: dat je gelovig én wild kon zijn.”

Jan Willem: “Maar de reis werd een enorme deceptie, om meerdere redenen. We hadden via iemand een camera geregeld, maar kregen die op de dag van vertrek niet mee. De opnames liepen meteen vast. Jaap en ik hadden samen twee maandsalarissen geïnvesteerd in tapes, dus geld werd ook een probleem. Rob had beloofd voor benzine en eten te zorgen, maar bleek niets op zijn rekening te hebben. We zaten dus zonder geld én Rob was compleet overwerkt. In combinatie met zijn psychiatrisch verleden en het leeftijdsverschil leidde dat tot steeds meer spanningen.

Ergens diep in de nacht hadden we geld nodig voor de lege olietank en een hotel. Rob wilde stoppen met onze reis. Ik was moe en begon tegen Rob te schelden. Toch begrijp ik de intentie achter mijn woorden van toen. Rob sloot zich af en ik wilde openheid in onze vriendschap. Wat ik eigenlijk wilde zeggen was: ‘Ik wil dieper met je gaan. Stel je voor me open. Wees bereid om samen te huilen.’

De film Nowhere Man spreekt wat dat betreft voor zich. Jaap en ik hadden van tevoren afgesproken: we sparen onszelf niet. Het is een confronterende film. We waren hard tegen Rob – vooral ik. Jaap was de jongste van ons, maar fungeerde min of meer als moderator tussen Rob en mij.”

Jaap: “Ik vind het confronterend om te zien dat ik Rob destijds niet echt zag. Nu ik ongeveer de leeftijd heb die hij toen had, kan ik me beter met hém identificeren dan met mezelf van toen. Tijdens de reis probeerde ik het wel een beetje voor Rob op te nemen, maar tegelijk voel je als kijker ook dat ik Jan Willems frustratie deelde. Wij dachten toen: we zijn toch vrienden, dan zet je toch geen rem op zo’n reis? Maar nu denk ik: had gewoon naar hem geluisterd. Geef hem in hemelsnaam wat ruimte.”

Waren jullie je ervan bewust dat Rob eenzaam was?

Jan Willem: "Ik was me daar zeker van bewust. Wat spannend is in de film, is dat Jaap in zijn voice-over, 25 jaar later, concludeert dat Rob ook binnen onze vriendschap eenzaam was. Ik ben het op een bepaalde manier met hem eens – we hebben Rob niet altijd echt gezien. Maar ik ben me mijn hele leven sterk bewust geweest van zijn eenzaamheid. In het begin van onze vriendschap probeerde ik die op te lossen, tot ik besefte: ik kan dat niet. Ik zit niet in zijn lichaam.”

Hoe was het om jullie film Nowhere Man op een groot scherm terug te zien?

Jaap: “Het mooiste vond ik dat er werd gelachen om Rob. De bioscoopzaal zat vol. Het was zijn levensdoel om mensen aan het lachen te maken, te midden van alle ellende.”

• Barry Atsma verloor zijn broer Rimmert aan corona

  Barry Atsma verloor zijn broer Rimmert aan corona

Welk moment is jou het meest bijgebleven als je de film terugkijkt?

Jaap: “Een van die momenten zie je in slow motion. Jan Willem en ik kijken van boven op Rob neer, terwijl hij een sigaret rookt. Dat beeld is gefilmd vanuit een venster. Als kijker voel je je een beetje een gluurder. Rob heeft eerst niet door dat hij gefilmd wordt, maar op een gegeven moment merkt hij het. Hij kijkt naar rechts, over zijn schouder. De camera duikt dan achter het raamkozijn weg, alsof hij betrapt is. Ik weet niet meer of Jan Willem dat filmde, of ik.

Dat moment raakt me. Er zit eenzaamheid in hoe Rob daar staat, los van ons. Het is alsof we twee kampen zijn: wij, en Rob. Hij staat daar in die regenjas, die een beetje van hem afhangt – daardoor werd hij een character.

En toch: we filmden hem. Dus er wás ook verbinding, ondanks die eenzaamheid. Anders hadden we hem überhaupt niet gezien. En dat hij dan omkijkt… en wij, met camera en al, wegduiken. Een rare spanning tussen elkaar willen vinden, elkaar niet kunnen vinden, en het toch blijven proberen.”

Aan het begin van de film zeg je: ‘Ik weet niet of ik me schuldig voel.’ Wat is jouw antwoord op die vraag?

Jaap: “Ik maak films vooral om vragen op te werpen, om de ander, maar ook mezelf aan het denken te zetten. En op die schuldvraag zijn echt meerdere antwoorden mogelijk. Eén van de kwaliteiten die Jan Willem en ik in elk geval hadden, is dat we steeds bij Rob zijn teruggekomen. Hij heeft ons geprobeerd weg te duwen, dat zie je in de film ook onder de oppervlakte. Als Rob zich slecht voelde, probeerde hij het vooral zelf op te lossen. En als hij daar dan weer een beetje bovenop kwam, was er weer ruimte voor ons.

Maar wij wilden ons daar niet bij neerleggen. Als je vrienden bent, dan horen die donkere episodes er ook bij. Dan wil je er ook voor elkaar zijn. Dus, een antwoord zou kunnen zijn: ja, ik voel me kennelijk schuldig, anders zou ik dit soort dingen niet zeggen om mezelf te verdedigen. Maar ik denk ook: we hebben door de jaren heen oprecht geprobeerd om vrienden te zijn.”

Jan Willem: “Rob heeft veel mensen van zich verwijderd. Hij had ook een andere kant. Zo kon hij keihard uithalen naar mensen die zich in zijn ogen misdroegen. Hij was bijvoorbeeld ook getuige op mijn trouwdag. Althans, dat zou hij zijn. Op de ochtend van mijn huwelijk belde hij: ‘Dit gaat even niet lukken, jongen. Maar hey, we bellen nog wel. Doeg.’ Tuut, tuut, tuut… Toen moest ik op de ochtend zelf nog op zoek naar een andere getuige. Dat was geen onwil, hij kon op dat moment echt niet anders.”

Wanneer mis je Rob?

Jan Willem: “Ik heb met niemand anders zo kunnen praten als met Rob. Aan één woord hadden we vaak genoeg. Dan zei ik: ‘Heb je de klaproos gezien?’ ‘De klaproos?’ En dan bleef het gerust een minuut stil, luisterden we alleen naar elkaars ademhaling. Ik kon zoveel met hem delen - over de sterren, over het leven. Dan viel het stil, en kwam hij ineens met een anekdote over Mozart. Dat mis ik. Toen hij wegviel, was het alsof ik een deel van de werkelijkheid niet meer kon zien. Dat gevoel heb ik nog steeds.”

Jaap: “Hij was een vriend om trots op te zijn. Op goede dagen maakte zijn aanwezigheid mensen bijna dronken. Hij opende blikken, luisterde naar mensen van wie je het niet verwachtte.

Rob had het zwaar. Het is een wonder dat hij zich na alles – psychoses, ellende – steeds herpakte. Als je langskwam, zorgde hij voor een bijzonder koffietje, drankje of taartje. Hij wilde dat je voelde hoe belangrijk je was.

Als JW en ik iets lieten zien van ons filmwerk, was hij iedere keer dolenthousiast. ‘Die sounds zijn geweldig!’ riep hij dan. Elk idee moest gevierd worden – uitbundig. Zo was hij. Dat was echt anders dan de cultuur waarin wij zijn opgegroeid. Hij was voor mij ook een mentor, juist door zijn joie de vivre. Dat probeer ik na te leven. Al lukt het me lang niet altijd zoals ik zou willen.”

Jan Willem: “In de eerste jaren van onze vriendschap heb ik weleens gedacht: kan ik hem redden? Maar hij hielp mij ook. Op een bepaalde manier voelt het nog steeds alsof we niet ver van elkaar verwijderd zijn.”

Waarom willen jullie Nowhere Man delen met het grote publiek?

Jaap: “Vanwege Rob. Het is zo'n godswonder dat je in je leven zo iemand tegen het lijf loopt. Hoe onmogelijk hij soms ook kon zijn af en toe, dan vloekten we omdat we niet meer wisten hoe we het met hem moesten uithouden. Maar er zit iets krachtigs in vriendschap dat je niet zo vaak in films ziet. Daar gaat het vaker over romantische liefde. Maar vrienden proberen te zijn tegen de klippen op, dus ook als het mislukt, dat wilden we graag aangaan in deze film. 

Rob geloofde heel sterk in God als een enorme liefdeskracht. Hij wist zelf als geen ander hoe gehavend hij was, hoe hij tekortschoot en probeerde lief te hebben en ook wel wat hij allemaal was tekortgekomen aan liefde. Zoals híj het zag leeft hij nu dichterbij die liefdeskracht.”

Film: Nowhere Man

Rob overleed in 2021 aan een hartaanval. Zijn vrienden Jaap en Jan Willem (makers van o.a. de gouden kalf winnende film In Blue) maakten de film: Nowhere Man als eerbetoon aan hun bijzondere vriend. Bekijk de film via NPODoc

Regie: Jaap van Heusden en Jan Willem den Bok
Omroep: EO
Producent: DOXY Films