Door Duitse dwangarbeid had Tims vader PTSS. 'Zijn dood was een schok, maar ik was ook opgelucht'

“Op 4 mei herdenk ik iedereen die in oorlogssituaties leeft of is omgekomen. Maar in het bijzonder herdenk ik mijn vader, die overleed toen ik dertien jaar was.”

'In het bijzonder herdenk ik mijn vader, die overleed toen ik dertien jaar was'

In de periode 1943-1945 werkt Tims vader als kraanmachinist bij de Deutsche Edelstahlwerke in Krefeld. Paul Overdiek is samen met meer dan een half miljoen anderen door de Duitsers opgeroepen om in de oorlogsindustrie te werken. Na de bevrijding keert Paul naar Nederland terug, met een posttraumatische stressstoornis.

Twee gezichten

Tim: “Mijn vader was een man met twee gezichten. Ik herinner me hem als een heel betrokken man met wie ik leuke dingen heb gedaan." Tim glimlacht als hij verder vertelt. "We hebben eens samen een radiootje in een jampotje gemaakt. En hij heeft me wel eens meegenomen naar een draaidag bij de lokale omroep, waar hij als cameraman werkte. Het zou goed kunnen dat hij me zelfs geïnspireerd heeft, aangezien ik later bij de NOS en de radio heb gewerkt.”

“Tegelijkertijd was ik af en toe bang voor mijn vader.” Door Pauls ervaringen tijdens de oorlog, liep hij een posttraumatisch stresssyndroom op. “Hij was manisch depressief, maar op die leeftijd begreep ik dat niet. Voor mij was hij gewoon een moeilijke, veeleisende man. Iedere dag was het weer afwachten hoe de vlag erbij hing.”

'Hij was manisch depressief, maar op die leeftijd begreep ik dat niet'

Geen tranen

Op 55-jarige leeftijd overlijdt Paul Overdiek aan een hartaanval, dezelfde leeftijd die zíjn vader ook had toen hij overleed. Tim is dan dertien jaar. “Zijn overlijden was een schok, omdat het zo plotseling was. Ergens voelde ik opluchting, omdat die moeilijke kant van hem wegviel. Ik heb toen geen traan om mijn vader gelaten, en dat voelde ook niet gek. Je moet verdriet niet in de hoeveelheid tranen meten.”

'Je moet verdriet niet in de hoeveelheid tranen meten'

Van rouw is in het gezin geen sprake, er wordt niet over gevoelens gesproken, en over Tims vader gaat het ook weinig. “Mijn ouders hadden geen goed huwelijk, dus na het overlijden van mijn vader ging mijn moeder van de ene overlevingsstand naar de andere overlevingsstand. Als kind paste ik me aan door thuis niet moeilijk te doen en niet te veel te voelen. En daar had ik weinig moeite mee.”

Gestolde rouw

“Op school kon ik meer mezelf zijn. Eigenlijk had ik net als mijn vader twee gezichten: thuis het aangepaste kind en op school het vrije kind. Met rouw was ik niet bezig. Althans, rouw is er altijd, ook al denk je misschien van niet. Het was gestolde rouw, zoals dat genoemd wordt. En daar krijg je vroeg of laat een keer de rekening van gepresenteerd.”

Tim zucht. “Die rekening was dat ik niet met mijn emoties om kon gaan. Als ik iets voelde, uitte zich dat in heel hard werken. Pas later hebben drie momenten in mijn leven me in het bijzonder stilgezet bij het verlies van en de rouw om mijn vader. Ik werd toen bij mijn emoties stilgezet.”

Verlangen naar verbinding

“Het eerste was toen ik zelf vader werd, en vragen een rol gingen spelen als: wat voor vader word ik? Ga ik het anders doen dan mijn eigen vader? Ik werd me bewust van mijn eigen sterfelijkheid, dat het belangrijk was om te blijven leven voor mijn kind. Want stel je voor dat ook mijn kind op jonge leeftijd een ouder zou verliezen."

“Dat gebeurde bizar genoeg in 2009 toen mijn vrouw Jennifer door een verkeersongeval overleed. Onze jongens waren toen negen en twaalf jaar en hadden ineens geen moeder meer. Het feit dat ik toen de enige ouder voor mijn twee zoons was, zette me er voor de twee keer in het bijzonder bij stil dat ik voor een groot gedeelte ook maar met één ouder ben opgegroeid.” Tim weet dan immers net als zijn kinderen hoe het is om een ouder te verliezen. “Het klinkt bizar, maar ik wist meteen wat ik anders moest doen dan in mijn eigen jeugd. Zoals wel openlijk rouwen, wel je verdriet laten zien aan de kinderen.”

“Ook toen ik 55 jaar werd, was zo’n moment, omdat ik de leeftijd bereikt had waarop mijn vader is overleden. Toen voelde ik sterk de behoefte om nader tot mijn vader te komen, uit een behoefte om mezelf ook beter te leren kennen. Mijn vader is al 46 jaar dood, en ik heb hem nooit goed gekend. Dat maakt me verdrietig. Ik wilde me verbinden met de man die mijn vader was, zijn verhaal vertellen.”

'Ik wilde me verbinden met de man die mijn vader was, zijn verhaal vertellen'

Zwijgende vaders

Dat verhaal heeft Tim opgetekend in zijn boek Zwijgende vaders, dat eind maart 2024 verscheen. In het boek gaat hij op zoek naar verhalen over zijn vader uit de oorlogsperiode, die hem maakte tot de man die hij was. “De rouw om mijn vader die ik zolang had uitgesteld, nam de vorm aan van een onderzoek dat 3,5 jaar duurde.”

Paul zwijgt over zijn tijd in Duitsland, wellicht uit schaamte – hij heeft voor de vijand moeten werken – en anders wel uit trauma. Het enige dat hij over die tijd loslaat is dat het een ‘rottijd’ is geweest. “Waarschijnlijk wilde mijn vader ons niet belasten met zijn pijn en trauma’s, wilde hij ons daarvoor beschermen.”

Missie

Tim zoekt naar méér en trekt alle mogelijke sporen na in Nederland en Duitsland. “De tragiek is dat ik niet veel over mijn vader heb kunnen vinden.” Hij voelt tegelijkertijd teleurstelling en berusting. “Maar ik realiseerde me dat er zoveel mensen rondlopen van ongeveer mijn leeftijd, die op zoek zijn naar de reden achter het zwijgen van hun vader."

"Ik voelde de missie om in het boek troost en herkenning te bieden voor de kinderen die ook weinig wisten over hun vader die dwangarbeider is geweest tijdens de oorlog. Tijdens het onderzoek heb ik met veel mensen gesproken die hetzelfde hebben meegemaakt met hun vader, en dat was troostend.”

Heling

“Ondanks dat ik mijn vader door het onderzoek niet veel beter heb leren kennen, heeft het schrijfproces me wel zingeving en heling gebracht. Ik heb een manier gevonden om me met mijn vader te verbinden. Ook heb ik me met mijn zoons verbonden, die nu de leeftijd hebben waarop mijn vader uit de oorlog terugkeerde. En ik verbind mijn kinderen door dit boek met hun opa die ze nooit gekend hebben.”

'Het schrijfproces heeft me zingeving en heling gebracht'

“Heb ik mijn vader gevonden? Niet in de vorm van het boek, maar wel in de verbinding die ik voelde tijdens het schrijven. Nog altijd voel ik niet echt verdriet om mijn vader. Wel heb ik mildheid en warmte voor hem gekregen nu ik beter begrijp hoe traumatisch zijn tijd in Duitsland moet zijn geweest. Ik ben hem steeds meer aan het insluiten in mijn hart.”

Dodenherdenking

Hoe ervaart Tim dodenherdenking? “Voorheen vond ik het onwennig om aan mijn vader te denken tijdens dodenherdenking, bijna ongepast zelfs. Horen de dwangarbeiders wel bij de oorlogsslachtoffers? Nu zeg ik volmondig: ja, zij horen erbij. Ook zij hebben verschrikkelijke dingen meegemaakt onder dwang. Ik wil hen eren en hun worsteling erkennen.”

'Ik wil de dwangarbeiders eren en hun worsteling erkennen'

Op reis

Tim komt met zijn boek Zwijgende vaders nu op verschillende plekken om over het boek en zijn vader te vertellen. “Het is bijzonder dat ik mijn vader nu in de buitenwereld introduceer. Hij wordt een beetje bekend, zijn naam wordt genoemd. Ik ga niet alleen met het boek onder mijn arm op reis, maar neem ook mijn vader mee in mijn hart. Dat voelt als een cadeautje in de rouw.”

'Ik blijf altijd de jongen die op zoek is naar zijn vader'

Tim glimlacht. “Ik blijf altijd de jongen die op zoek is naar zijn vader. Dat dit boek nu af is, betekent niet dat de rouw klaar is, die zal weer een andere vorm aannemen. Sterker nog: de rouw is nu meer aanwezig dan die in jaren is geweest. Ik zal tot aan mijn dood blijven rouwen om mijn vader. Maar het is geen rouw die pijn doet, die vast zit of complex is. Het is een liefdevolle vorm van rouw.”

Zwijgende vaders

Tim Overdiek (1965) is therapeutisch coach en schrijver. Hij schreef het boek Zwijgende vaders over de lotgevallen van zijn vader en de mensen om hem heen, in een poging de verhalen van de dwangarbeider in Duitsland alsnog te vertellen.

Is het tijd voor een bredere invulling van Dodenherdenking?

Lees ook over:

Is het tijd voor een bredere invulling van Dodenherdenking?

Tien levenslessen van holocaustoverlever Edith Eger

Lees ook over:

Tien levenslessen van holocaustoverlever Edith Eger